خلاصه کتاب بدانیم و بنویسیم: جستاری در تعاریف و مفاهیم داستانی ( نویسنده زهرا جمالی )

کتاب «بدانیم و بنویسیم: جستاری در تعاریف و مفاهیم داستانی» اثری ارزشمند از زهرا جمالی است که گنجینه ای از دانش بنیادین داستان نویسی را برای علاقه مندان به این هنر گشوده است. در این کتاب، مفاهیم عمیق و کاربردی ادبیات داستانی با زبانی شیوا و قابل فهم تشریح شده، و راهنمایی جامع برای درک ساختار و عناصر داستان نویسی ارائه می شود.

این اثر به کسانی که می خواهند از دنیای صرفِ خواندن به وادی خلق کردن قدم بگذارند، ابزارها و بینش های لازم را می آموزد. مطالعه این خلاصه به شما کمک می کند تا با نگاهی دقیق تر به قلب هر روایت وارد شوید و جادوی پشت کلمات را بهتر درک کنید. همچنین، اگر در راه نوشتن قدم گذاشته اید، این خلاصه می تواند چراغ راهی باشد تا از پیچ و خم های اولیه مسیر داستان نویسی با آگاهی عبور کنید. از تعریف بنیادین ادبیات داستانی گرفته تا ریزترین جزئیات شخصیت پردازی و پیرنگ، هر آنچه برای شروع یا تعمیق درک از این هنر نیاز دارید، در این کتاب و به تبع آن در این مقاله، پیش روی شماست.

تعاریف بنیادین در ادبیات داستانی: کاوشی عمیق تر در ریشه های روایت

برای آنکه بتوانیم داستانی بنویسیم یا آن را به شکلی عمیق نقد کنیم، ابتدا باید با پایه های اصلی و تعاریف بنیادین ادبیات داستانی آشنا شویم. کتاب «بدانیم و بنویسیم» اثر زهرا جمالی، خواننده را به سفری دعوت می کند تا این مفاهیم را از ریشه درک کند. وقتی صحبت از ادبیات داستانی می شود، گویا وارد دنیایی می شویم که مرزهای واقعیت و تخیل در هم می آمیزند و نویسنده با واژگانش، جهانی نو می آفریند.

مفهوم ادبیات داستانی (Fiction): جهانی از تخیل و روایت

ادبیات داستانی یا Fiction، به آن دسته از آثار منثور اطلاق می شود که اساساً بر پایه تخیل بنا شده اند. این شاخه از ادبیات، گویی پلی است میان دنیای ملموس ما و پهنه های بی کران ذهن نویسنده، جایی که او با خلق شخصیت ها، حوادث و فضاها، واقعیتی نو را به ما عرضه می کند. ویژگی بارز ادبیات داستانی، منثور بودن آن است، یعنی به قالب شعر و نظم در نمی آید.

این تعریف، ادبیات داستانی را از دیگر گونه های ادبی همچون نمایشنامه های منظوم، حماسه های شعری نظیر «شاهنامه فردوسی»، یا منظومه های غنایی و بزمی مانند «ویس و رامین» یا «خسرو و شیرین» جدا می کند. این آثار گرچه روایی اند، اما به دلیل قالب منظومشان، در حیطه ی ادبیات داستانی به معنای خاص آن قرار نمی گیرند. ادبیات داستانی تنها به روایت های منثور و تخیلی اختصاص دارد. این آثار اگرچه ریشه در واقعیت های عینی جامعه دارند، اما با قدرت تخیل نویسنده، شکل و رنگی تازه به خود می گیرند.

کتاب «بدانیم و بنویسیم» این گونه ادبی را به دو دسته ی اصلی تقسیم می کند:

• ادبیات داستانی تفریحی: این نوع داستان ها، همان طور که از نامشان پیداست، با هدف سرگرمی و گذران اوقات فراغت نوشته می شوند. خواننده در این داستان ها بیشتر به دنبال هیجان، تعلیق و لذت بردن از سیر حوادث است، بدون آنکه بار فکری یا تحلیلی عمیقی بر دوشش باشد. این داستان ها اغلب با پایانی خوش همراهند و هدف اصلی شان ایجاد لحظاتی دلنشین برای خواننده است.
• ادبیات داستانی تحلیلی: در مقابل، ادبیات داستانی تحلیلی عمیق تر عمل می کند. این داستان ها علاوه بر جنبه سرگرمی، به دنبال آموزش، تغییر دیدگاه، یا بازنمایی جنبه های پیچیده تر زندگی بشری هستند. نویسنده در این آثار تلاش می کند تا با تحلیل روابط انسانی، رویدادهای اجتماعی، یا پدیده های روانی، خواننده را به تفکر وادارد و شاید حتی دیدگاه او را نسبت به جهان اطرافش دگرگون کند.

داستان چیست؟ بستر تجربه انسان

داستان، در کلی ترین مفهوم خود، روایت یک سلسله از وقایع است که به طور منطقی به هم پیوسته اند و معنایی خاص را منتقل می کنند. کتاب «بدانیم و بنویسیم» داستان را نه فقط مجموعه ای از حوادث، بلکه ابزاری برای روایت تجربه انسانی معرفی می کند. داستان، گویی آینه ای است که ما خودمان، دغدغه هایمان، شادی ها و رنج هایمان را در آن می بینیم. هر داستانی، از ساده ترین حکایت تا پیچیده ترین رمان، از عناصری بنیادین تشکیل شده است که به آن شکل و معنا می بخشند. این عناصر اولیه، که در بخش های بعدی با جزئیات بیشتری به آن ها خواهیم پرداخت، شالوده هر روایتی هستند و بدون آن ها، داستان از ماهیت اصلی خود تهی می شود.

انواع داستان و تمایزات آن ها: گوناگونی در فرم و محتوا

دنیای داستان سرایی بسیار پهناور و متنوع است؛ گویی هر نویسنده برای بیان اندیشه هایش، قالبی متفاوت را برمی گزیند. کتاب «بدانیم و بنویسیم» این گوناگونی را به زیبایی هرچه تمام تر دسته بندی کرده و به خواننده کمک می کند تا تفاوت های ظریف میان انواع داستان را درک کند. این درک، نه تنها برای نویسندگان که می خواهند فرم مناسبی برای روایت خود انتخاب کنند، بلکه برای خوانندگان و منتقدان نیز که به دنبال تحلیل عمیق تر آثار هستند، حیاتی است.

مروری بر گونه های داستانی اصلی

در میان انواع ادبیات داستانی، چهار گونه اصلی بیش از همه به چشم می خورند: قصه، داستان کوتاه، داستان بلند و رمان. هر یک از این ها، ویژگی ها و جذابیت های خاص خود را دارند که آن ها را از دیگری متمایز می سازد.

• قصه: قصه، که ریشه های بسیار کهنی در فرهنگ های مختلف دارد، معمولاً روایتی ساده و سرراست است. شخصیت ها در قصه اغلب تیپیکال و یک بعدی هستند، و وقایع به سرعت و با پیوستگی اتفاق می افتند. هدف اصلی قصه، معمولاً انتقال یک پیام اخلاقی، پندآموزی، یا صرفاً سرگرمی است. پیچیدگی های روانی یا درونی شخصیت ها در قصه کمتر مورد توجه قرار می گیرد و بیشتر بر روی حوادث بیرونی تمرکز می شود.
• داستان کوتاه: داستان کوتاه، همان طور که از نامش پیداست، فرمی فشرده و متمرکز دارد. ویژگی اصلی آن، تمرکز بر یک ایده، یک رویداد، یا یک لحظه خاص است. در داستان کوتاه، هر کلمه و هر جمله ای باید معنا و اهمیتی ویژه داشته باشد. شخصیت ها معمولاً به عمق رمان ها نمی رسند، اما به اندازه ای پرداخت می شوند که برای مخاطب باورپذیر باشند. کتاب «بدانیم و بنویسیم» داستان کوتاه را به دو نوع پیرنگ دار و بی پیرنگ تقسیم می کند.
  • داستان کوتاه پیرنگ دار: این داستان ها دارای یک طرح مشخص با اوج و فرود هستند که حوادث را به یکدیگر پیوند می دهد و به سمت یک نقطه اوج و گره گشایی پیش می برد.
  • داستان کوتاه بی پیرنگ: در مقابل، داستان های بی پیرنگ بیشتر بر فضاسازی، شخصیت پردازی، یا یک ایده محوری تمرکز دارند و ممکن است فاقد یک طرح داستانی خطی و واضح باشند.

  مفهوم داستانک نیز به داستان های کوتاه بسیار فشرده و مینیمال اشاره دارد که گاهی تنها در چند جمله یا یک پاراگراف کوتاه روایت می شوند.

• داستان بلند: داستان بلند، حد واسطی میان داستان کوتاه و رمان است. حجم آن بیشتر از داستان کوتاه و کمتر از رمان است و امکان پرداختن به جزئیات و شخصیت های بیشتر را فراهم می کند، اما همچنان از پیچیدگی ها و گستردگی رمان فاصله دارد.
• رمان: رمان، گسترده ترین و پیچیده ترین فرم داستانی است. در رمان، نویسنده این امکان را دارد که به تفصیل به شخصیت پردازی، توصیف مکان ها، پرداختن به چندین پیرنگ فرعی، و کاوش در عمق روابط انسانی و مسائل اجتماعی بپردازد. رمان می تواند چندین سال از زندگی شخصیت ها را پوشش دهد و به آن ها اجازه دهد که در طول داستان تکامل یابند و تغییر کنند.

تفاوت های کلیدی: درک مرزهای میان داستان ها

درک تفاوت میان این گونه ها، به نویسنده کمک می کند تا ابزار مناسبی را برای روایت خود برگزیند و به خواننده نیز اجازه می دهد تا با انتظارات درست تری به سراغ هر اثر برود.

• تفاوت داستان کوتاه با قصه: داستان کوتاه برخلاف قصه، تمرکز بیشتری بر جزئیات روانشناختی، عمق شخصیت، و فضاسازی دارد. قصه بیشتر بر حوادث بیرونی و پیام اخلاقی متمرکز است، در حالی که داستان کوتاه به ابعاد درونی و پیچیدگی های انسانی می پردازد.
• تفاوت داستان کوتاه با داستان بلند: اصلی ترین تفاوت در حجم و میزان گستردگی حوادث و شخصیت هاست. داستان بلند به نویسنده اجازه می دهد تا نفس بیشتری برای پرداخت به حوادث و معرفی شخصیت ها بکشد، در حالی که داستان کوتاه باید در فضایی فشرده و محدود، اثری عمیق خلق کند.
• تفاوت داستان کوتاه با رمان: این تفاوت از همه بارزتر است. رمان دامنه زمانی و مکانی وسیع تری دارد، می تواند چندین پیرنگ را به طور موازی پیش ببرد، و شخصیت ها در آن مجال بیشتری برای توسعه و تحول پیدا می کنند. داستان کوتاه اما، مانند یک فلاش ناگهانی، بر لحظه ای خاص تمرکز دارد و معمولاً به توسعه کامل شخصیت ها نمی پردازد، بلکه یک برش از زندگی آن ها را نشان می دهد.

پیشینه داستان کوتاه در ادبیات فارسی: از دیروز تا امروز

کتاب «بدانیم و بنویسیم» نگاهی گذرا به پیشینه داستان کوتاه در ادبیات فارسی نیز می اندازد. این ژانر، با ورود به ایران و تحت تأثیر ادبیات غرب، به تدریج جایگاه خود را پیدا کرد. از جمالزاده با «یکی بود یکی نبود» که سرآغاز داستان نویسی نوین فارسی به شمار می رود، تا صادق هدایت، بزرگ علوی و سیمین دانشور، نویسندگان بسیاری به این فرم روایی روی آوردند و هر یک با سبک و دیدگاه خاص خود، به غنای داستان کوتاه فارسی افزودند. امروزه داستان کوتاه فارسی همچنان پویا و بالنده است و نویسندگان جوان بسیاری در این عرصه فعالیت می کنند.

ساختار و عناصر داستان کوتاه: ابزارهای هنرمندانه یک روایتگر

همان طور که یک بنا بدون مصالح و نقشه ی مهندسی نمی تواند سرپا بماند، یک داستان نیز برای شکل گیری نیاز به ساختاری منسجم و عناصری دقیق دارد. کتاب «بدانیم و بنویسیم» زهرا جمالی، این عناصر را به گونه ای شرح می دهد که هر نویسنده یا علاقه مند به ادبیات، می تواند آن ها را همچون ابزاری در دستان خود ببیند و با استفاده هنرمندانه از آن ها، جهانی جذاب خلق کند. درک این عناصر، به ما این امکان را می دهد که نه تنها داستانی بهتر بنویسیم، بلکه با بصیرت عمیق تری به آثار دیگران نگاه کنیم و لایه های پنهان آن ها را کشف کنیم.

طرح (Plot): شاکله رویدادها

طرح، اسکلت هر داستان است. این واژه به ترتیب منطقی و علیِ حوادث در یک داستان اشاره دارد، نه صرفاً به مجموعه رویدادها. طرح نشان می دهد که چگونه یک اتفاق، منجر به اتفاق بعدی می شود و چگونه این زنجیره حوادث، داستان را به پیش می برد. کتاب «بدانیم و بنویسیم» بر اهمیت توالی منطقی حوادث تأکید می کند؛ هر عملی باید واکنشی داشته باشد و هر رویدادی، زمینه ساز رویدادهای بعدی شود. این توالی است که حس تعلیق و کنجکاوی را در خواننده زنده نگه می دارد.

موضوع (Theme): قلب تپنده داستان

موضوع، پیام اصلی یا ایده مرکزی است که نویسنده سعی دارد از طریق داستان خود منتقل کند. این می تواند یک حقیقت جهانی، یک نظر در مورد زندگی، یا یک مفهوم انتزاعی باشد. موضوع در واقع روح داستان است که در تمام جزئیات آن دمیده شده و به خواننده کمک می کند تا معنای عمیق تری را درک کند. «بدانیم و بنویسیم» نشان می دهد که چگونه یک موضوع قوی، می تواند داستانی معمولی را به اثری ماندگار تبدیل کند.

درون مایه (Motif): تکرار برای تأکید

درون مایه یا Motif، یک ایده، تصویر، کلمه، یا شیء تکرارشونده در داستان است که به تقویت موضوع اصلی کمک می کند. این تکرار، ناخودآگاه در ذهن خواننده می نشیند و به او کمک می کند تا الگوها و معانی پنهان را کشف کند. درون مایه، مانند نخی نامرئی، اجزای مختلف داستان را به هم پیوند می دهد و به آن ها وحدت می بخشد.

شخصیت و شخصیت پردازی (Character & Characterization): روح داستان

شخصیت ها، بازیگران صحنه داستان هستند و شخصیت پردازی، هنر جان بخشیدن به آن هاست. کتاب «بدانیم و بنویسیم» انواع شخصیت ها را معرفی می کند؛ از شخصیت های اصلی که محور حوادث اند و تکامل می یابند، تا شخصیت های فرعی که نقش حمایت کننده دارند. روش های پرداخت شخصیت نیز به دو دسته مستقیم (که نویسنده مستقیماً ویژگی ها را بیان می کند) و غیرمستقیم (که از طریق گفت وگو، اعمال، افکار و واکنش های شخصیت، او را می شناسیم) تقسیم می شود. یک شخصیت خوب پرداخته شده، برای خواننده باورپذیر و ملموس می شود.

زاویه دید (Point of View): چشم انداز روایتگر

زاویه دید، همان چشمی است که داستان از طریق آن روایت می شود. انتخاب زاویه دید، تأثیر عمیقی بر چگونگی دریافت داستان توسط خواننده دارد. کتاب «بدانیم و بنویسیم» انواع راوی را معرفی می کند:

• راوی اول شخص: من داستان را روایت می کند، خواننده جهان را از چشم او می بیند و با افکار و احساساتش آشنا می شود. این زاویه دید، حس نزدیکی و صمیمیت ایجاد می کند.
• راوی سوم شخص محدود: داستان از نگاه یک شخصیت خاص (او/آن ها) روایت می شود، اما نویسنده فقط به افکار و احساسات همان یک شخصیت دسترسی دارد.
• راوی سوم شخص دانای کل: نویسنده (او/آن ها) داستان را روایت می کند و به افکار و احساسات تمام شخصیت ها، و همچنین تمام جزئیات حوادث و مکان ها دسترسی کامل دارد. این زاویه دید، وسیع ترین چشم انداز را ارائه می دهد.

همچنین روایت های خاصی نظیر روایت نامه ای (داستان از طریق نامه ها پیش می رود)، روایت یادداشت گونه (مانند دفتر خاطرات یا گزارش)، و تک گویی (شخصیت با خودش صحبت می کند) نیز مطرح می شوند که هر کدام می توانند تأثیرات خاصی بر لحن و فضا بگذارند.

پیرنگ داستان (Plot Structure): نقشه راه حوادث

پیرنگ داستان به ساختار دراماتیک حوادث اشاره دارد که شامل مراحلی چون گره افکنی (جایی که مشکل یا درگیری آغاز می شود)، اوج (نقطه اوج درگیری و هیجان داستان)، و گره گشایی (حل شدن مشکل و پایان داستان) است. این مراحل، داستان را به سمتی هدایت می کنند که برای خواننده هم جذاب باشد و هم رضایت بخش.

صحنه (Scene): تابلوی زنده ی روایت

صحنه، به مکان و زمان خاصی در داستان اشاره دارد که حوادث در آنجا اتفاق می افتند. اهمیت توصیف صحنه در فضاسازی و باورپذیری داستان بسیار زیاد است. یک توصیف دقیق و هنرمندانه از صحنه، می تواند خواننده را به قلب داستان ببرد و او را درگیر حس و حال آن مکان و زمان کند.

گفت و گو (Dialogue): آوای شخصیت ها

گفت و گو، کلماتی است که شخصیت ها با یکدیگر یا با خودشان رد و بدل می کنند. گفت و گو تنها برای پیشبرد طرح نیست، بلکه نقش مهمی در شخصیت پردازی (از طریق لحن و انتخاب کلمات هر شخصیت)، ایجاد لحن کلی داستان، و آشکار کردن روابط میان شخصیت ها دارد.

یک گفت وگوی خوب، نه تنها اطلاعات را منتقل می کند، بلکه به شخصیت ها زندگی می بخشد و دنیای داستان را برای خواننده ملموس تر می سازد.

لحن (Tone): حس و حال نویسنده

لحن، نگرش نویسنده نسبت به موضوع و شخصیت های داستان است که از طریق انتخاب کلمات، جملات و سبک بیانی او منتقل می شود. لحن می تواند طنزآمیز، جدی، غمگین، هیجان انگیز، یا هر حس دیگری باشد و تأثیر مستقیمی بر احساس خواننده و درک معنای داستان دارد.

فضا (Atmosphere): حال و هوای داستان

فضا، حس و حال کلی داستان است که نویسنده با توصیف مکان ها، رویدادها، و واکنش شخصیت ها ایجاد می کند. یک فضای دلهره آور، شاد، مرموز، یا عاشقانه، می تواند خواننده را درگیر خود کند و او را به عمق داستان بکشاند. فضا ارتباط تنگاتنگی با لحن دارد اما بیشتر به حس عمومی و غالب محیط داستان می پردازد.

زبان (Language): ابزار اصلی نویسنده

انتخاب کلمات، جملات و سبک بیانی، همان ابزار اصلی نویسنده برای خلق اثر است. زبان داستان باید با محتوا، شخصیت ها و لحن کلی هماهنگ باشد. کتاب «بدانیم و بنویسیم» اهمیت انتخاب واژگان دقیق و جملات رسا را برای انتقال مؤثر معنا و ایجاد تأثیر مطلوب بر خواننده برجسته می کند.

زمان (Time): جریان روایت

زمان در داستان تنها به ساعت و تاریخ اشاره ندارد، بلکه به چگونگی مدیریت جریان روایت نیز می پردازد. ترتیب زمانی حوادث، استفاده از فلاش بک (بازگشت به گذشته)، فلاش فوروارد (پیش بینی آینده)، یا حذف زمان (پریدن از روی بخش هایی از زمان) همگی تکنیک هایی هستند که نویسنده برای بازی با زمان و ایجاد تأثیرات خاص به کار می برد.

مکان (Place): صحنه وقایع

مکان، جایی است که داستان در آن اتفاق می افتد. تأثیر مکان بر شخصیت ها و حوادث داستان انکارناپذیر است. یک مکان خاص می تواند بر روی روحیه شخصیت ها اثر بگذارد، مسیر حوادث را تغییر دهد، یا حتی به خودی خود به یک شخصیت در داستان تبدیل شود.

حادثه (Incident/Event): نقاط عطف روایت

حادثه یا رویداد، نقاط عطف و حوادث اصلی هستند که داستان را به پیش می برند و طرح را شکل می دهند. این حوادث می توانند کوچک یا بزرگ باشند، اما هر یک به نوبه خود، بر روی شخصیت ها یا مسیر کلی داستان تأثیر می گذارند و زمینه را برای حوادث بعدی فراهم می کنند.

سبک (Style): امضای نویسنده

سبک، ویژگی های منحصر به فرد نویسنده در نگارش است؛ گویی اثر انگشت او بر روی متن. سبک، شامل انتخاب کلمات، ساختار جملات، استفاده از استعاره ها، و حتی ریتم خاصی است که نویسنده به متن خود می بخشد. این عنصر، داستان را از آثار دیگران متمایز می کند و به آن هویتی خاص می بخشد.

تکنیک (Technique): شگردهای روایی

تکنیک ها، ابزارها و شگردهای روایی هستند که نویسنده برای رسیدن به اهداف خاصی در داستان به کار می گیرد. این می تواند شامل تکنیک هایی مانند تعلیق، طنز، نمادگرایی، یا حتی استفاده از جریان سیال ذهن باشد. تکنیک ها، مانند دست اندازهایی هوشمندانه در مسیر داستان، خواننده را به تفکر و تأمل وامی دارند و عمق بیشتری به اثر می بخشند.

کتاب «بدانیم و بنویسیم» زهرا جمالی، با تشریح دقیق این عناصر، به ما نشان می دهد که چگونه هر یک از آن ها مانند چرخ دنده های یک ماشین پیچیده، در کنار هم کار می کنند تا داستانی منسجم و تأثیرگذار خلق شود.

نتیجه گیری: از دانستن تا نوشتن، سفری الهام بخش

شناخت و درک مفاهیم و عناصر داستان نویسی، نه تنها برای نویسندگان بلکه برای هر خواننده ای که می خواهد با بصیرت عمیق تری به جهان ادبیات بنگرد، حیاتی است. کتاب «بدانیم و بنویسیم: جستاری در تعاریف و مفاهیم داستانی» اثر زهرا جمالی، در این مسیر، همچون راهنمایی دلسوز و کاردان عمل می کند. این کتاب، با رویکردی جامع و زبانی شیوا، از تعاریف بنیادین ادبیات داستانی گرفته تا ریزترین جزئیات مربوط به ساختار و عناصر داستان کوتاه، هر آنچه را که برای ساختن یا درک یک روایت لازم است، پیش روی ما قرار می دهد.

همان طور که در این خلاصه دیدیم، از تفاوت های ظریف میان قصه و رمان گرفته تا نقش محوری طرح، شخصیت، زاویه دید و لحن در شکل گیری یک اثر، هر جزء به منزله آجری است در بنای محکم داستان. آموختن این مفاهیم، به نویسندگان تازه کار و نیمه حرفه ای قدرت می بخشد تا با آگاهی بیشتری دست به قلم ببرند و داستان هایی خلق کنند که هم از نظر ساختاری محکم باشند و هم از نظر محتوایی عمیق و تأثیرگذار. برای دانشجویان و پژوهشگران ادبیات نیز، این کتاب منبعی ارزشمند برای مرور سریع و درک مفاهیم کلیدی است.

بی شک، این خلاصه تنها روزنه ای کوچک به دنیای پهناور و پربار کتاب «بدانیم و بنویسیم» است. همان گونه که هیچ خلاصه غذایی نمی تواند طعم واقعی یک وعده کامل را منتقل کند، این مقاله نیز تنها شمایی کلی از غنای اثر اصلی را به دست می دهد. برای آنکه بتوانید تمام ظرافت ها، مثال ها و تحلیل های عمیق نویسنده را درک کنید و به تسلطی جامع بر مفاهیم داستان نویسی دست یابید، مطالعه کامل و دقیق کتاب اصلی «بدانیم و بنویسیم: جستاری در تعاریف و مفاهیم داستانی» به شدت توصیه می شود. بگذارید این کتاب، شما را در سفر شیرین و پرچالش داستان نویسی، به سوی خلق آثاری ماندگار و پرمغز یاری دهد و راه را برای داستان پردازی های بی نظیرتان هموار سازد.