گله از بی توجهی به مورخی که تاریخ مجسم بود

به گزارش نتکانف به نقل از خبرگزاری نتکانف؛ نشست «تاریخ برای نوجوانان به روایت زنده یاد محمود حکیمی رویکردها و روش ها» توسط انجمن ایرانی تاریخ در سالن خیام خانه ی اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. در این نشست که با سخنرانی فتح الله توحیدلو و مهدی کاموس صورت گرفت اهداف و روش تاریخ نگاری محمود حکیمی برای نوجوانان بررسی و تحلیل شد.

در ابتدای این نشست سعیده حیدری نژاد دبیر کارگروه تاریخ برای کودکان و نوجوانان انجمن ایرانی تاریخ به سابقه ی آثار تألیفی محمود حکیمی اشاره کرد و گفت: مسئله ی کودک و نوجوان امروز هویت یابی است. کودک و نوجوان امروز چه چیزی در مورد هویت تاریخی خود می داند و در یک جهان پرهیاهو خود را چگونه بشناسد مسئله ی مهمی است. از این منظر استاد محمود حکیمی در فهرست نویسندگان سرشناس در این حوزه هستند که دهه های ۵۰ تا ۹۰ تاریخ تمدن ایران و جهان را برای نوجوانان روایت کرده اند. استاد حکیمی در ارتباط نزدیک با کودکان به واسطه ی شغل معلمی خود؛ توانست نیاز دانش آموزان را برطرف کند.

در ادامه فتح الله توحیدلو به اهمیت عملکرد محمود حکیمی در سال های پیش از انقلاب اشاره کرد و گفت: تعرف الاشیا باضدادها. من می خواهم چیزهایی بگویم که بفهمیم چرا آقای حکیمی انسان بزرگی بود. در قبل از انقلاب وقتی جوان بودم همه ی کتاب های ایشان را خوانده ام. پیش از انقلاب هم نویسندگانی برای کودک و نوجوان داشتیم و در تاریخ ادبیات کودک و نوجوان چند اثر باکیفیت هم منتشر شد اما مذهبی و مکتبی نبودند. کتاب های مورد علاقه ی جامعه مذهبی بسیار اندک و محدود بودند. درواقع جامعه ی مذهبی جوان آن روزها از این لحاظ یتیم بود. چرا شهید مطهری کتاب «داستان و راستان» را نوشت؟ به دلیل این که احساس نیاز این جامعه ی مذهبی را می دانست. می خواهم بگویم که محمود حکیمی در چه زمانه و بستری دست به نوشتن زد و چه نیازی را برای نسل ما برطرف می کرد. آثار حکیمی محتوای بسیار خوبی داشت و موجب جذب جوانان می شد.

پدیده ای به نام محمود حکیمی

در ادامه ی این نشست مهدی کاموس با سپاس گزاری از انجمن ایرانی تاریخ گفت: فضل مقدم با این انجمن است که اولین نشست بررسی آثار استاد حکیمی را بعد از فوت ایشان برگزار کرد. بنده اصلاً نمی خواهم در مورد محمود حکیمی صحبت کنم. می خواهم در مورد پدیده ای به نام محمود حکیمی صحبت کنم. استاد حکیمی یک پدیده ای در حوزه ی کتاب و آموزش و پرورش ما و ادبیات کودک و نوجوان ما بوده و هست که بایستی در این سطح به او نگاه کنیم.

نویسنده ی کتاب «نیایش های نسل سرخ» در ادامه به گله از اهالی دانشگاهی پرداخت و گفت: گله دارم از دوستان دانشگاهی به خصوص جامعه شناسی دانشگاه تهران و علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و کلاً از دوستان وزارت علوم که نسبت به پدیده ی جناب استاد حکیمی غفلت کرده اند و خاموش مانده اند. چرا جامعه شناسان کشور ما به یک نویسنده ای که بر یک نسل تأثیر گذاشته و آن ها را انقلابی کرد و برای چند نسل قلم زده توجهی نمی کنند؟

من تعجب می کنم که به استاد حکیمی به عنوان ستون مطبوعات دینی ما در قبل از انقلاب دست کم به عنوان تاریخ مطبوعات دینی و سردبیر «پیام شادی» هیأت تحریریه ی «مکتب اسلام» و «نجات نسل جوان» و غیره توجه ندارند. جناب آقای حکیمی در هر جایی که حضور داشتند نشریه راه اندازی می کردند. برای ناشنوایان نابینایان در آموزش و پرورش و بسیاری از نهادهای دیگر. درواقع او مطبوعات را یکی از عناصر آگاهی بخشی جامعه می دانست. از وزارت آموزش و پرورش تعجب می کنم که چرا غفلت کرده است.

حکیمی معتقد به کارکرد اجتماعی تاریخ برای نوجوانان بود

مهدی کاموس در خصوص روایت تاریخ برای نوجوانان به روایت محمود حکیمی افزود: استاد حکیمی کودک و نوجوان را نسل مؤثر و پایه گذار برای زمان حال و آینده می دانست. ایشان دوران کودکی و نوجوانی را به رسمیت می شناخت و از صمیم قلب معتقد بودند که آموزش می تواند جامعه را تغییر دهد. نگاه ایشان به تاریخ نگاهی فرهنگی بود و در مقابل مارکسیست ها که نگاهی مادی گرایانه به تاریخ داشتند و در مقابل کسانی که به شکل سنتی نگاهی دینی به تاریخ داشتند؛ نگاه استاد حکیمی به تاریخ فرهنگی و خدامحور بود. ایشان معتقد بودند که از طریق تاریخ در جامعه می توان تأثیرگذار بود و به کارکرد اجتماعی تاریخ اعتقاد داشتند. تاریخ را برای تاریخ نمی خواست تاریخ را برای عمل اجتماعی مدنظر قرار می داد. رویکردش به تاریخ به عنوان یک عنصر آگاهی بخش بود. نگاه او به عامل حرکت در تاریخ مختار بودن انسان بود.

استاد حکیمی تحت تأثیر دکتر شریعتی و استاد مطهری عامل حرکت در تاریخ را آگاهی انسان سنن الهی و نهضت پیامبران می دانست. چرا او تاریخ می نویسد؟ چرا داستان زندگی انسان برای نوجوانان را در بیست ویک جلد می نویسد؟ این برمی گردد به این که تاریخ را خدامرکز می دید. درواقع او «تاریخ تمدن ویژه نوجوانان» را در پاسخ به نگاه مارکسیستی به تاریخ نوشت. معتقد بود که تاریخ انسان از هبوط حضرت آدم (ع) بر زمین آغاز می شود و انسان در تاریخ یک انسان مختار است و آگاهی به او قدرت انقلاب و تغییر می دهد. آگاهی به او قدرت تغییر تقدیر و سرنوشت را می دهد. روش ایشان نیز در بیان تاریخ ادبیات داستانی و روایت بود.

آثار محمود حکیمی آموزش تحمل رواداری و محبت است

نویسنده ی کتاب «با خدا مشورت کردم» در ادامه ی صحبت های خود افزود: نگاه استاد حکیمی به تاریخ نگاه آموزشی برای نوجوانان بود. چون نوجوان را در اوج احساسات و عواطف می دانست و معتقد بود که نوجوان در حال هویت یابی است و به دنبال شناخت است و ما تنها باید زمینه های این روند را از طریق دین محبت فراهم کنیم. او پیرو مکتب محبت بود. حکیمی درباره ی تأثیر آموزش در نقد سلطه در نقد قدرت و در انقلاب صحبت می کند. همانند پائولو فریره که در کتاب «آموزش ستمدیدگان» بحث آموزش برای نقد سلطه را مطرح می کند. استاد حکیمی نیز در آثار خود به دنبال نقد هرگونه سلطه ی غیر خدا بر انسان بودند. در ۲۰۰۹ سال ها پس از آن که استاد محمود حکیمی بحث مکتب محبت در جامعه و آموزش را مطرح کرده بود لینچ و همکارانش در کتاب «برابری عاطفی» مهم ترین نابرابری را نابرابری عاطفی می دانند. نابرابری در خانواده آموزش پرورش و جامعه و… آن ها در کتاب خود معتقدند سه عنصر را برای برابری عاطفی باید در نظر گرفت: محبت مراقبت و همبستگی. استاد حکیمی در کل آثارش به دنبال آموزش تحمل تساهل رواداری و محبت بود.

هنگامی که به تاریخ اسلام ورود می کند سعی در تبیین محبت اهل بیت (سلام الله) دارد. در تاریخ غرب رویکردش نقد سلطه و نقد مردان بزرگ تاریخ است. مثلاً در کتاب ناپلئون از بعد روان شناسی بتی که غربی ها می سازند را می شکند. استاد حکیمی راوی تاریخ برای نوجوانان بود. این نقش را قبل از انقلاب با روش ادبیات داستانی ایفا کرد و در داستان های خود معتقد به فرآیند بود. معتقد بود آگاهی نجات انسان و نجات جهان؛ در فرآیند صورت می گیرد. در این فرآیند چیزی شبیه نظریه ی ریموند ویلیامز با عنوان «انقلاب طولانی» را مطرح می کند. ریموند ویلیامز در این کتاب به جنبش های پیاپی مردمی می پردازد. استاد حکیمی هم در رمان های خود جنبش های مردمی را مطرح می کند. جنبش های گینه بیسائو انقلاب الجزایر و… و این جنبش ها را در پی همدیگر می دانست. به دلیل این که او آینده ی تاریخ را مثبت و روشن می بیند. آینده ی تاریخ را با ظهور منجی عالم (عج) روشن می دانست.

مهدی کاموس در ادامه به منظومه ی فکری محمود حکیمی پرداخته و گفت: منظومه ی فکری ایشان از فلسفه ی تاریخ از عامل تاریخ عامل حرکت در تاریخ تا آینده تاریخ؛ یک تفکر روشنی بود. این تفکر به طور کلی از دو منبع به شکل جدی نشأت گرفت: یکی از این منابع تجربه ی زیسته و جهان بینی دینی اوست. او متولد تهران بود. در اوج درگیری های دهه ی سی حضور داشت. با جبهه ملی آشنا شد. تظاهرات خیابانی را از نزدیک رصد کرد. به واسطه خانواده مذهبی و پدربزرگ های روحانی خود جهان بینی دینی اش را شکل داد. از جبهه ملی به نهضت آزادی رسید. در آن جا با زنده یاد مهندس بازرگان آشنا شد. عاشق پای مردی و تفکرات زنده یاد دکتر محمد مصدق شد. با آشنایی با امام خمینی به نهضت انقلاب اسلامی پیوست. تجربه ی زیسته ی او در انقلاب از اولین ساعت های جنبش ۱۵ خرداد در دور حوض میدان پانزده خرداد شروع شد تا نوفل لوشاتو. او تاریخ را فقط برای قصه سرایی نمی خواست. بین نظریه و عمل ارتباط و پیوند برقرار می کرد. او هر کتاب تاریخی را یک «چه باید کرد؟» می دانست. نه «چه باید کرد؟» از جنس لنینی بلکه از جنس شریعتی و در بالاتر از جنس نهج البلاغه. «چه باید کردی» از جنس نامه ی امام علی (ع) به مالک اشتر. این نامه را مانیفست و نامه ی حقوق بشر مسلمانان می دانست. استاد حکیمی در تاریخ بیش از آن که به دنبال واقعیت باشد به دنبال حقیقت بود. در نوشته هایش هم به اندیشه های نویسندگان حق مدار اشاره می کرد.

تاریخ را همان فرهنگ می دانست و معتقد بود تاریخ دعوای عدالت و آزادی زیر سایه ی توحید است. پایان تاریخ را پایان توحیدی می دانست و این تفکر تحت تأثیر اندیشه های دکتر شریعتی امام موسی صدر و شهید مطهری شکل گرفت.

استاد حکیمی در میان مورخان غربی تحت تأثیر آثار آرنولد جی. توین بی بود. توین بی یک مسیحی معتقد به آخرالزمان بوده و معتقد به حرکت جهان به سمت عدل الهی است. ایشان تحت تأثیر کتاب «تمدن در بوته آزمایش» توین بی است. در میان متفکرین مسلمان نوع نگاهش به تفکر فرهنگی را از آثار استاد شهید مطهری گرفت. نوع نگاه توحیدی به تاریخ را تحت تأثیر دکتر شریعتی داشت. رویکرد نهضت پیامبران را نیز تحت تأثیر امام موسی صدر گرفت. نگاهش به انسان در تاریخ انسان مسئول و محبت مدار است. به نقد موسولینی هیتلر نادرشاه محمدشاه ظل السلطان و… می پرداخت.

شهید مطهری داستان راستان را به خاطر نیاز جامعه مذهبی نوشت؛ محمود حکیمی و کارکرد اجتماعی تاریخ برای نوجوانان

حکیمی تاریخ مجسم بود

در ادامه ی نشست توحیدلو در مورد خصوصیات اخلاقی این نویسنده گفت: او بسیار مکتبی و با عرق بود. گاهی به او غبطه می خوردم. همیشه از او یاد می گرفتم. محمود حکیمی تاریخ مجسم بود. از دلایل اقبال عموم به آثارش دردمندی و توانایی بیان درست درد واقعی جامعه بود. هنوز هم آثار او خواندنی و محل مراجعه است. هنوز می تواند با توده ی مردم ارتباط برقرار کند. هرچند که او بعد از انقلاب دست از نوشتن داستان کشید.

فرزند زمان خویشتن

مهدی کاموس تاکید کرد: استاد حکیمی فرزند زمان خود و پیش رو بود. وقتی «اشراف زاده قهرمان» را می نویسد در واقع داستان نویسی را وارد عرصه ی ادبیات دینی می کند و در این زمینه پیش رو می شود. پس از انقلاب هیچ کتاب تاریخی برای نوجوانان نداشتیم تا این که او سرگذشت انسان و تاریخ تمدن را می نویسد. او معتقد به دانش از پایین بود و آگاهی در تمام طبقات را بسیار لازم می دانست. دانش را برای طبقات پایین می خواست.

این پژوهشگر به سیر تفکر استاد حکیمی اشاره کرد و گفت: هرچه زمان گذشت بعد دینی او قوی تر شد. هم در آثار و هم در شخصیتش. بعد از آشنایی با شهید مطهری رجایی باهنر با شخصیت استاد مهدی چهل تنی آشنا می شود. استاد چهل تنی نوع نگاه او را به سمت لزوم طرح بیشتر اهل بیت و ائمه اطهار (ص) برد و او را در دهه ی شصت متوجه مسئله تفکر وهابی گری و سلفی گری می کند و خطر آن را برای کل جهان مهم می شمارد.

کاموس در ادامه ی صحبت های خود به مطالبه ی از آموزش و پرورش پرداخت و گفت: استاد حکیمی سه عنوان کتاب تاریخ اول دوم و سوم راهنمایی را بعد از انقلاب نوشت. هفتاد کتاب درسی را ویرایش کرد. سه جلد کتاب تاریخ درسی ایشان یک دهه در این مملکت تدریس شد و دوستان آموزش و پرورش باید نسبت به نقش و جایگاه استاد حکیمی غفلت نکنند.

۲۵۹