او که در شب های گوته به مسئله سانسور پرداخت/ سانسور از لاشه مرده هنر، به جای هنر، بیماری به میان توده می پراکند

به گزارش خبرگزاری نتکانف به نقل از روزنامه سازندگی باقر مومنی پژوهشگر تاریخ نویسنده مترجم و فعال سیاسی در سنت فکری چپ رشد یافته بود مدتی عضو حزب توده بود و پس از قطع ارتباط با آن نیز تا زمان انقلاب به فعالیت های سیاسی خود ادامه داد. یکی از ۱۰ نویسنده ای بود که پاییز سال ۱۳۵۶ در انتقاد به خفقان و سانسور در شب های شعر گوته سخنرانی کرد اما در نهایت خود نیز سه سال پس از انقلاب از ایران رفت و تا پایان عمر در فرانسه زندگی کرد. او ۲۸ آبان سال گذشته پس از چهار دهه دوری از ایران در پاریس از دنیا رفت.

پیوستن به حزب توده و جدایی از آن

اردیبهشت سال ۱۳۰۵ به دنیا آمده بود و سال های نوجوانی و آغاز جوانی او هم مانند دیگر هم نسلانش تحت تاثیر فضای اجتماعی و سیاسی ایران در دهه ۲۰ بود. او همزمان با تحصیل در رشته حقوق دانشگاه تهران وارد فعالیت سیاسی شد و سپس هم به حزب توده ایران پیوست. فعالیت های سیاسی او در سال ۱۳۳۵ منجر شد که به ۱۸ ماه زندان محکوم شود و زمانی هم که از زندان بیرون آمد دیگر چندان تمایلی به بودن در حزب توده نداشت بنابراین ارتباط خود را با حزب قطع کرد.

او در آن زمان سعی کرد به مبارزاتش ماهیتی آکادمیک بدهد بنابراین موضوع «ایران در آستانه انقلاب مشروطیت» را برای پایان نامه دانشگاهی خود انتخاب کرد. باقر مومنی در یادداشتی کوتاه در آغاز کتاب «ایران در آستانه انقلاب مشروطیت و ادبیات مشروطه» در نقد عملکرد جناح چپ و راست در پروسه انقلاب مشروطیت نوشته بود: «جنبش مشروطیت ایران همیشه از راست بی بها شده است و چون تحلیلی علمی از آن به عمل نیامده از چپ نیز آن را سرسری گرفته اند. به خاطر ارزیابی درست این تلاش اجتماعی مردم وطنم در آن زمان که فرصتی داشتم بر آن شدم تا به تحلیل علمی آن دست بزنم و در سال های میان ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۹ به مطالعه و یادداشت پرداختم. هنوز مطالعاتم بسیار ناقص بود که در اواخر سال ۱۳۲۹ به مناسبتی در مهلتی چندروزه رساله ای در این زمینه سرهم کردم. چون برداشت کلی آن به زعم من درست و علمی است آن را بدون دستکاری نشر می دهم.» او در مقدمه این کتاب انقلاب مشروطه را  انقلابی اجتماعی نامیده بود: «اگر یک انقلاب اجتماعی نبردی باشد برای انتقال قدرت از دست یک طبقه اجتماعی به دست طبقه دیگر جنبش مشروطیت ایران یک انقلاب اجتماعی است.»

مومنی همچنین به بررسی اشکال گوناگون ادبیات و معیارهای ادبیات مترقی و ویژگی های ادبیات مشروطه پرداخته بود. بعدها در پاسخ به این که چرا سراغ ادبیات پیش از مشروطه رفتید؟ پاسخ داده بود: «علتش این بود که در این زمان سانسور به شکل وحشتناکی بر انتشار کتاب حاکم بود و به هیچ وجه نمی شد به انتشار مطلبی که شامل انتقاد اجتماعی زمان باشد یا به آگاهی و دانش نسل جوان کمک کند اقدام کرد. این کتاب ها در واقع به این خواست اجتماعی پاسخ می داد زیرا خواننده را بیشتر متوجه اوضاع استبدادی و بسته زمان ما می کرد.»

گفتن از سانسور در شب های گوته

در میان سال های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۵ مشغول ادامه تحصیلات خود بود به همین منظور دو سال را در فرانسه گذارند به ایران آمد و انتشارات «صدای معاصر» را تاسیس کرد و در سال ۱۳۵۳ برای به پایان رساندن رساله دکترایش در دانشگاه سوربن دوباره راهی فرانسه شد. موضوع رساله دکترای باقر مومنی «مسئله ارضی و جنگ طبقاتی در ایران» بود که جلد اول آن را با نام مستعار در فرانسه چاپ کرد. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۵۵ هم دوباره به پژوهش و ترجمه و تصحیح متون عصر مشروطه پرداخت. مومنی در آن زمان با مقوله سانسور بیش تر از گذشته آشنا بود بنابراین یک سال بعد که شب های نویسندگان و شاعران ایران (شب های گوته) برگزار شد در نوبت سخنرانی قرار گرفت.

شب های گوته در آن زمان با همکاری میان انیستیتو گوته و کانون نویسندگان ایران در باغ انجمن فرهنگی روابط ایران- آلمان برگزار می شد. نتکانف سال ۱۳۵۶ هنوز حرکت های اعتراضی منتهی به انقلاب در ایران شکل نگرفته بود و عده ای معتقدند که آن ۱۰ شب و سخنرانی نویسندگان و شاعران نامدار ایرانی در آن جا تاثیر زیادی در روشن شدن موتور اعتراضات داشت.باقر مومنی در شب پنجم از واژه سانسور استفاده کرد و گفت:

مخالفان آزادی قلم به اخلاق و مذهب و عدم آمادگی مردم برای آزادی استناد می کنند ولی حقیقت این است که هیچ کس در درون دستگاه سانسور نمی تواند خود را با شعورتر و آگاه تر از یک روشنگر متفکر بداند یا برای خود قدرت تشخیص بیش تری از آنان قائل شود. در این زمینه من به نقل قولی می پردازم که نه از روبسپیر است و نه مثلاً از میرزا آقاخان کرمانی بلکه همین سه ماه پیش از دهان نخست وزیر قبلی بیرون آمده است. ایشان ضمن اشاره به گروه سانسورچیان اداره نگارش که «جلو خلاقیت هنری را می گیرند» گفتند: «این گروه چه تخصصی دارد که اندیشه یک نفر را درست یا نادرست بخواند؟ این منطق و قضاوت مردم است که باید تمیز دهد که چه درست است و چه نادرست» و افزودند که «دولت هیچ وظیفه ای ندارد که قلم را به یک سو هدایت کند و آن ها را از یک نوع جوهر یا اندیشه و نظر پر کند.» البته این حرف را ایشان زمانی می گفت که یکی از کارمندانش یعنی رئیس اداره نگارش داشت در برابر چشمانش ادعا می کرد که اداره سانسور نه تنها در برابر مردم باید نقش معلم اخلاق رهبر اجتماعی و مجتهد جامع الشرایط را بازی کند بلکه از نظر هنری نیز وظیفه هدایت هنرمندان را بر عهده دارد و حق دارد که به آنان درس انشاء و معانی و بیان بیاموزد.

او در بخش دیگری از سخنانش به قطع پیوند روشنفکر با ملت و مخاطب و حتی با خود او به عنوان یک عضو جامعه بر اثر سانسور پرداخت: «روشنفکر و هنرمند در هر رشته ای که کار کند وقتی از مادر غذادهنده اش یعنی ملت جدا افتاد از رشد باز می ماند و پس از مدتی کوتاه در درون تابوت تنهایی اش مدفون می شود و می گندد و آن وقت اسکلتی که از او باقی مانده مار و مورانی را که در دوروبر خودش می بیند کودکان هنر خودش می پندارد و چون مردمی که از کنارش می گذرند از گند گورش و از منظره مار و مورش رو ترش می کنند به آنان ناسزا می گوید که بی هنر و نادان اند. به این ترتیب سانسور هنر و فرهنگ را می کشد و از لاشه مرده هنر به جای هنر بیماری به میان توده می پراکند. فرزند ملت که باید منظر فرهنگ و هنر او بشود یا سر زا می رود یا به موجودی افلیج و کج وکوله و در عین حال خودبین و خودستا بدل می شود و خود ملت نیز پس از مدتی که باید از این فرزند دوباره بار گیرد عقیم و نازا می شود و فقر فرهنگی باز هم عمیق تر و ریشه دارتر می شود.»

پس از انقلاب

مومنی یک سال بعد به همراه سعید سلطانپور ناصر رحمانی نژاد و بزرگ پورجعفر از دیگر اعضای کانون نویسندگان هفته نامه «صدای معاصر» را تا تیرماه سال ۱۳۵۸ منتشر کردند. دو سال بعد دیگر شرایط برای اعضای این کانون مساعد کار نبود بنابراین او هم تصمیم به خروج از ایران گرفت و به فرانسه رفت. او در فرانسه سعی کرد تا جبهه متحد چپ را راه اندازی کند اما به نتیجه نرسید اما همچنان به کار پژوهشی خود ادامه داد و در نهایت هم ۲۸ آبان ۱۴۰۲ در همان جا درگذشت.

۲۵۹

​