داستان ساخت طاق کسری

طاق کسری نامی که با عظمت ایران باستان و شکوه شاهنشاهی ساسانی گره خورده است. بنایی شگفت انگیز که قرن هاست در دل تاریخ ایستاده و داستان های ناگفته ای از معماری هنر و قدرت را روایت می کند. بسیاری به دنبال درک رازهای ساخت این سازه عظیم موقعیت آن در گذر زمان و سرنوشت پرفراز و نشیبش هستند. این محتوا شما را به سفری در دل تاریخ می برد تا با داستان ساخت طاق کسری معماری خیره کننده آن و هر آنچه باید درباره ایوان مدائن بدانید آشنا شوید.

طاق کسری (ایوان مدائن)

طاق کسری که با نام های ایوان خسرو یا ایوان مدائن نیز شناخته می شود یکی از برجسته ترین یادگارهای معماری دوران ساسانی است. این بنای باشکوه در شهر باستانی تیسفون پایتخت ساسانیان واقع شده بود که امروزه در کشور عراق قرار دارد.

ایوان مدائن نه تنها یک سازه معماری بلکه نمادی از قدرت ثروت و هنر ساسانیان به شمار می رفت. این ایوان محل برگزاری مراسم مهم بارعام شاهنشاه و جشن های سنتی مانند نوروز بود.

پس از حمله اعراب و سقوط ساسانیان کاخ و ایوان کسری غارت شد و با گذشت زمان به تدریج متروکه گشت. با این حال عظمت و زیبایی آن همواره مورد توجه تاریخ نگاران جهانگردان و شاعران بوده است.

فرش معروف بهارستان که توصیف آن در متون تاریخی آمده در این ایوان گسترده می شده است.

موقعیت مکانی

طاق کسری در حال حاضر در کشور عراق حدود ۳۷ کیلومتری جنوب شهر بغداد در کرانه شرقی رود دجله واقع شده است.

این بنا در نزدیکی شهر امروزی سلمان پاک و آرامگاه سلمان فارسی قرار دارد.

در زمان ساسانیان این منطقه بخشی از شهر باستانی تیسفون بود که در مجاورت شهر مدائن قرار داشت.

تاریخ احداث و موقعیت تاریخی بنا

زمان دقیق ساخت طاق کسری موضوعی مورد بحث میان تاریخ نگاران و باستان شناسان است. دیدگاه ها از تعلق بنا به شاپور اول (۲۴۱-۲۲۴ میلادی) تا خسرو انوشیروان (۵۳۱-۵۷۸ میلادی) و حتی خسرو پرویز (۵۹۰-۶۲۸ میلادی) متفاوت است.

برخی منابع مانند حمزه اصفهانی ساخت اولیه را به شاپور اول نسبت می دهند در حالی که برخی دیگر آن را کار خسرو انوشیروان یا خسرو پرویز می دانند. این احتمال نیز وجود دارد که ساخت و تکمیل بنا در دوره های مختلف پادشاهان ساسانی انجام شده باشد.

بخشی از ابهام در تاریخ گذاری به دلیل اشتباه گرفتن ایوان کسری با کاخ سفید (کوشک اسپید) در متون قرون وسطی است. کاخ سفید در بخش قدیمی تر مدائن و ایوان کسری در اسبانبر قرار داشته اند.

در مجاورت طاق کسری بقایای سازه های دیگری نیز دیده می شود که بخشی از مجموعه کاخ بوده اند از جمله تپه معروف به حرم خسرو بقایای باغ گوزنان (بستان کسری) و تپه طلا یا خزانه کسری.

شاهنشاهی ساسانی

طاق کسری در دوران شاهنشاهی ساسانی که یکی از قدرتمندترین امپراتوری های ایران باستان بود به عنوان قلب تپنده پایتخت تیسفون عمل می کرد.

این بنا نه تنها محل زندگی و بارعام شاهنشاه بود بلکه نمایشگاهی عظیم از قدرت شکوه و ثروت ساسانیان برای هیئت های خارجی و مردم به شمار می رفت.

معماری بی نظیر و تزئینات باشکوه ایوان پیامی روشن از توانمندی و عظمت این سلسله قدرتمند را به جهان ارسال می کرد.

معماری طاق کسری

معماری طاق کسری ترکیبی از سبک های معماری ایرانی اشکانی سوریه ای و رومی را به نمایش می گذارد. هدف اصلی از ساخت این بنا نمایش عظمت و شکوه بود نه فقط ارائه یک راهکار مهندسی صرف.

بنای باقی مانده در واقع نمای یکی از چهار جبهه کاخ بزرگ مرکزی بوده است. ایوان اصلی رو به شرق باز می شد و در مقابل آن ایوان دیگری رو به غرب قرار داشت که امروزه تنها آثار آن باقی مانده است.

ایوان بزرگ دارای عرض حدود ۲۵ متر عمق ۴۳ متر و ارتفاع طاق حدود ۳۰ متر است. این ابعاد در زمان خود بی نظیر بوده و ابن خردادبه جغرافی دان قرن نهم آن را زیباترین بنای ساخته شده با آجر و گچ نامیده است.

ساختار بنا شامل یک ایوان بزرگ مرکزی و مجموعه ای از اتاق های جانبی و تالارهای بزرگ با طاق های گهواره ای در دو طرف و پشت ایوان اصلی بود. پایه های طاق برای تحمل فشار عظیم سازه بسیار پهن ساخته شده اند.

تکنیک ساخت طاق کسری که از رج های افقی آجر متمایل به داخل و سپس پوشش دهانه با رج های عمودی استفاده می کند امکان ایجاد دهانه های بزرگ بدون نیاز به قالب بندی چوبی گسترده را فراهم می کرد. این روش منجر به شکل نیم بیضی یا سهمی طاق ها شده است.

شگفتی معماری طاق کسری

شگفتی اصلی معماری طاق کسری در ابعاد عظیم و روش ساخت آن نهفته است. ساخت طاقی به ارتفاع حدود ۳۰ متر و دهانه ۲۵ متر با استفاده از آجر و گچ و بدون قالب بندی چوبی گسترده یک شاهکار مهندسی در دوران باستان محسوب می شود.

تکنیک طاق زنی بدون قالب که از رج های آجر متمایل به داخل بهره می برد نشان دهنده دانش بالای معماران ساسانی در زمینه پایداری سازه است. ضخامت زیاد پایه ها و خود طاق نیز به پایداری این بنای عظیم کمک کرده است.

با وجود گذشت قرن ها آسیب های ناشی از جنگ سیل و زلزله بخش اصلی طاق همچنان پابرجاست که گواه استحکام و مهارت در ساخت آن است. این بنا الهام بخش سازه های بعدی در ایران و جهان بوده است.

تزئینات

دیوارهای داخلی ایوان کسری با تزئینات مفصل و باشکوهی پوشیده شده بود. از مرمرهای رنگی که برخی منابع آن را غنیمت گرفته شده از کلیسای انطاکیه می دانند برای تزئین استفاده شده بود.

موزائیک های شیشه ای با نقوش متنوع از جمله صحنه های نبرد مانند تصویر خسرو بر اسب زرد در محاصره انطاکیه بخش دیگری از تزئینات دیواری را تشکیل می دادند.

کف ایوان با صفحات مرمر پوشانده شده و بر روی آن ها قالی های ابریشمی نفیس از جمله قالی معروف بهارستان با نقوش باغ و درخت پهن می شد.

استفاده از گچ بری نیز در دوره ساسانیان بسیار رایج بود و بقایای زیادی از گچ بری های طاق کسری با نقوش گیاهی نمادهای مذهبی حیوانات و پیکره های کوچک به دست آمده است.

شکاف طاق کسری

طاق کسری در طول قرن ها دچار آسیب های جدی شده و شکاف های عمیقی در ساختار آن ایجاد شده است. این آسیب ها نتیجه عوامل مختلفی از جمله گذشت زمان بلایای طبیعی مانند سیل (به ویژه سیل ۱۸۸۸ میلادی که باعث فروریختن یک سوم بنا شد) و زلزله و همچنین بی توجهی و عدم رسیدگی مناسب بوده اند.

جنگ و ناامنی در منطقه نیز به آسیب بیشتر این بنا دامن زده است. نفوذ آب باران در شکاف ها و تغییرات دمایی نیز روند تخریب را تسریع می کنند.

متاسفانه تلاش های مرمتی در دهه های اخیر نیز بحث برانگیز بوده و برخی اقدامات نه تنها کمکی به حفظ بنا نکرده اند بلکه به آن آسیب نیز رسانده اند. این شکاف ها خطر ریزش کامل بنا را در آینده نزدیک افزایش داده اند.

طاق کسری و تولد پیامبر

در برخی روایات و متون تاریخی اسلامی به وقوع حوادثی شگفت انگیز در شب ولادت حضرت محمد (ص) اشاره شده است. یکی از این روایات شکسته شدن و فروریختن ۱۴ کنگره از کنگره های طاق کسری است.

این روایت اغلب در کنار خاموش شدن آتش آتشکده فارس و خشک شدن دریاچه ساوه ذکر می شود و به عنوان نشانه ای از تغییر و تحول بزرگ در عالم و پایان دوران ساسانیان و ظهور اسلام تعبیر می شود.

گرچه این روایات از نظر تاریخی مورد بحث هستند اما نشان دهنده اهمیت نمادین طاق کسری در فرهنگ و ادبیات پس از اسلام هستند.

روند تخریب بنا

علاوه بر عوامل طبیعی طاق کسری در طول تاریخ با تلاش هایی برای تخریب عمدی نیز روبرو بوده است. مشهورترین این تلاش ها مربوط به دوران خلافت عباسی و خلیفه منصور است.

ابوایوب الموریانی به خلیفه منصور پیشنهاد تخریب طاق کسری و استفاده از مصالح آن برای ساخت بغداد را داد. با وجود مخالفت وزیر ایرانی اش خالد برمکی منصور فرمان تخریب را صادر کرد.

اما پس از آغاز کار و مشاهده هزینه های گزاف و دشواری تخریب منصور از ادامه منصرف شد. گفته می شود خالد برمکی در این مرحله نیز به خلیفه توصیه کرد کار را تمام کند تا آیندگان نگویند اعراب از تخریب بنای ایرانیان عاجز ماندند اما منصور نپذیرفت.

تلاش مشابهی نیز در زمان هارون الرشید مطرح شد که با مخالفت یحیی برمکی روبرو گشت. در دوران صفویه نیز قصد استفاده از مصالح آن برای اماکن مقدس در عراق وجود داشت که عملی نشد. با این حال بخش قابل توجهی از تخریب در طول قرون و به ویژه در اثر سیل و عدم رسیدگی صورت گرفته است.

تخریب و مرمت در دوران معاصر

در دوران معاصر طاق کسری همچنان در معرض خطر تخریب قرار داشته است. در دهه ۱۹۸۰ میلادی صدام حسین دستور به توسعه منطقه اطراف طاق به عنوان یک تفریح گاه داد اما بخش زیادی از این تأسیسات در حمله سال ۲۰۰۳ تخریب شد.

پس از سال ۲۰۰۳ وضعیت بنا رو به وخامت گذاشت و در سال ۱۳۸۳ سازمان میراث فرهنگی عراق از ایران و دیگر کشورها درخواست کمک برای بازسازی و نگهداری آن کرد.

در سال های اخیر تلاش هایی برای مرمت بنا توسط یک شرکت چکی صورت گرفت که این تلاش ها با انتقاداتی روبرو شد. کیفیت پایین مرمت استفاده از ابزارهای نامناسب و فرسوده شدن سریع لایه محافظتی از جمله این انتقادات بودند.

در مارس ۲۰۱۹ نیز بخشی از طاق که گفته می شود از قسمت های مرمت شده بود فروریخت. با وجود وعده هایی از سوی مقامات عراقی برای رسیدگی وضعیت بنا همچنان نگران کننده است. همچنین تلاش ها برای ثبت مشترک آن با ایران در یونسکو به دلیل قرارگیری کامل بنا در خاک عراق تاکنون به نتیجه نرسیده است.

در ادبیات پارسی

طاق کسری جایگاهی ویژه در ادبیات پارسی دارد و الهام بخش بسیاری از شاعران بوده است. این بنا اغلب به عنوان نمادی از ناپایداری جهان زوال قدرت و عبرت از تاریخ مورد استفاده قرار گرفته است.

عظمت ویران شده ایوان مدائن سوژه ای برای بیان حسرت بر گذشته و تأمل در گذر زمان بوده است.

خاقانی شروانی

یکی از مشهورترین نمونه های پرداختن به طاق کسری در ادبیات فارسی قصیده بلند و بی نظیر خاقانی شروانی با عنوان «ایوان مدائن» است.

خاقانی در این قصیده با زبانی شیوا و پرتصویر بیننده را به تأمل در ویرانه های ایوان دعوت می کند و از رود دجله و کنگره های شکسته آن به عنوان شاهدان و گویندگان تاریخ یاد می کند. او ایوان مدائن را «آیینه عبرت» می نامد.

خیام

عمر خیام نیشابوری نیز در یکی از رباعیات معروف خود به ایوان کسری اشاره کرده و از نشستن فاخته ای بر کنگره آن سخن گفته است که گویی با هر «کوکو» بر ویرانی و زوال آن تأکید می کند.

این رباعی کوتاه تصویری ماندگار از ویرانی و ناپایداری را در ذهن خواننده ایجاد می کند.

ملک الشعرای بهار

ملک الشعرای بهار نیز در اشعار خود به طاق کسری و سرنوشت آن پس از حمله اعراب پرداخته است. او در شعری ایوان کسری را آشیان بوم (جغد) توصیف کرده و به ناامنی و زوال کشور پس از سقوط ساسانیان و سرنوشت یزدگرد سوم اشاره می کند.

انوری

انوری شاعر قرن ششم هجری در یکی از قصاید خود برای ستایش ممدوح آستان درگاه او را در قدر و مرتبه از آسمانه ایوان کسری نیز رفیع تر دانسته است. این مقایسه نشان دهنده جایگاه ایوان کسری به عنوان نمادی از بلندی و عظمت در ذهن شاعران بوده است.

فردوسی

حکیم ابوالقاسم فردوسی در شاهنامه داستان مفصلی درباره ساخت کاخ و ایوان کسری در زمان انوشیروان نقل می کند. او چگونگی فراخوان معماران از سراسر جهان و انتخاب ماهرترین آن ها از جمله یک معمار رومی را شرح می دهد.

فردوسی به جزئیاتی مانند ساخت پی های عمیق اندازه گرفتن دیوارها با زنجیر طلا توسط معمار رومی قبل از مرحله طاق زنی ناپدید شدن سه ساله معمار برای اطمینان از نشست دیوارها و بازگشت او برای اثبات ضرورت این انتظار اشاره می کند.

داستان فردوسی همچنین به تزئینات داخلی پرده جواهرنشان ایوان و آویزان کردن تاج سنگین شاهنشاه با زنجیر طلا از بالای طاق در مراسم بارعام می پردازد و تصویری زنده از شکوه دربار ساسانی در ایوان کسری ارائه می دهد.

عکس طاق کسری

عکس های متعددی از طاق کسری در دوره های مختلف تاریخی گرفته شده اند که مستند ارزشمندی از وضعیت بنا در گذر زمان ارائه می دهند. قدیمی ترین عکس های شناخته شده از این بنا مربوط به سال ۱۸۶۴ میلادی است.

تصاویری که قبل از سیل ۱۸۸۸ میلادی گرفته شده اند بخش هایی از نما را نشان می دهند که پس از آن تاریخ فروریختند. این عکس ها به درک بهتر معماری اولیه بنا و میزان آسیب های وارده در طول زمان کمک می کنند.

عکس های جدیدتر وضعیت فعلی بنا شکاف ها و بخش های فروریخته یا مرمت شده را نشان می دهند و اهمیت حفاظت از این میراث جهانی را یادآور می شوند.

مسیر دسترسی به طاق کسری

برای دسترسی به طاق کسری معمولاً باید از شهر بغداد در عراق اقدام کرد. این بنا در فاصله حدود ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی بغداد قرار دارد.

ایوان مدائن در نزدیکی شهر سلمان پاک واقع شده و مسیر دسترسی به آن معمولاً از طریق جاده های ارتباطی میان بغداد و مناطق جنوبی تر در امتداد رود دجله است.

بازدیدکنندگان باید از وضعیت امنیتی منطقه و شرایط دسترسی پیش از سفر اطمینان حاصل کنند.

بهترین زمان بازدید از طاق کسری

بهترین زمان برای بازدید از طاق کسری با توجه به موقعیت جغرافیایی آن در عراق و آب و هوای گرم منطقه فصول خنک تر سال است.

اواخر پاییز زمستان و اوایل بهار (تقریباً از آبان تا فروردین) معمولاً دمای هوا معتدل تر و برای بازدید از محوطه باز مناسب تر است.

در فصول گرم سال به ویژه تابستان دمای هوا بسیار بالا بوده و بازدید ممکن است دشوار باشد.

جاهای دیدنی نزدیک به طاق کسری

در نزدیکی طاق کسری علاوه بر بقایای مجموعه کاخ ساسانی در تیسفون چند جاذبه دیگر نیز وجود دارد.

مهم ترین این جاذبه ها آرامگاه سلمان فارسی یکی از یاران پیامبر اسلام است که در شهر سلمان پاک و در فاصله کمی از ایوان مدائن قرار دارد.

همچنین کاوش های باستان شناسی در منطقه مدائن ممکن است بقایای دیگری از شهر باستانی تیسفون و سازه های مرتبط با آن را نیز نمایان سازد که برای علاقه مندان به تاریخ و باستان شناسی جذاب خواهد بود.

طاق کسری کجاست؟

طاق کسری در کشور عراق استان دیاله حدود ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی بغداد و در نزدیکی شهر سلمان پاک قرار دارد.

طاق کسری توسط چه کسی ساخته شده است؟

زمان ساخت دقیق آن مورد بحث است؛ برخی آن را کار شاپور اول و برخی دیگر آن را به خسرو انوشیروان یا خسرو پرویز نسبت می دهند.

دلیل اهمیت طاق کسری برای ایرانیان چیست؟

این بنا نمادی از عظمت قدرت و هنر شاهنشاهی ساسانی و یکی از برجسته ترین یادگارهای معماری ایران باستان است که در ادبیات فارسی نیز جایگاه ویژه ای دارد.

شگفتی طاق کسری در چیست؟

شگفتی آن در ابعاد عظیم ارتفاع بی نظیر طاق خشتی بدون قالب بندی گسترده و تکنیک پیشرفته ساخت آن با استفاده از آجر و گچ در دوران باستان است.

جریان طاق کسری چیست؟

طاق کسری ورودی اصلی کاخ بزرگ شاهنشاهی ساسانی در تیسفون بوده نماد قدرت این امپراتوری و محل برگزاری مراسم رسمی و جشن ها به شمار می رفته است.

علت کج بودن طاق کسری چیست؟

طاق کسری به دلیل آسیب های ناشی از سیل زلزله گذشت زمان عدم رسیدگی و تلاش های نامناسب مرمتی دچار شکاف و فروریختگی در بخش هایی شده است.

طاق کسری چند متر است؟

ارتفاع ایوان اصلی حدود ۳۷ متر عرض دهانه طاق حدود ۲۵ متر و عمق آن نزدیک به ۴۳ تا ۵۰ متر است.

طاق کسری بخشی از کدام کاخ بود؟

طاق کسری ورودی اصلی و برجسته ترین بخش از مجموعه کاخ های سلطنتی ساسانی در شهر باستانی تیسفون بود.

طاق کسری از زمان کدام پادشاه ایرانی باقی مانده است؟

این بنا از دوران شاهنشاهی ساسانی باقی مانده و ساخت آن به پادشاهانی مانند شاپور اول خسرو انوشیروان یا خسرو پرویز نسبت داده می شود.