نتایج آزمون تیمز؛ دانش آموزان در مدارس «مرفه تر» عملکرد بهتری در ریاضی داشتند/ چرا؟

نتایج نشان می دهد که دانش آموزان پایه چهارم در مدارس «مرفه تر» به طور میانگین عملکرد بهتری در ریاضی و علوم نسبت به دانش آموزان مدارس «کم برخوردارتر» داشته اند. این موضوع تأکید می کند که شرایط اجتماعی-اقتصادی و دسترسی به امکانات آموزشی مناسب نقش مهمی در نتایج تحصیلی دانش آموزان و امید به آینده را در ایشان ایفا می کند.

در همین راستا به عنوان شخصی که سالهاست در سال های آخر تحصیل دانش آموزان با آنها همراه بوده و با مشکلات ایشان در درس ریاضی از نزدیک آشنا هستم موارد مهمی را لازم به اشاره می بینم.

نکته دیگر این که به مدد برگزاری کلاسهای آنلاین در چند سال اخیر دید وسیع تر و جامع تری به مشکلات آموزش در سراسر کشور پیدا کرده ام. البته باز هم این نگرش تا حدی سوگیرانه است چرا که افرادی که در کلاس های آنلاین ریاضی من شرکت می کنند افرادی بوده اند که با حمایت مالی خانواده کلاس را ثبت نام کرده اند و از نظر وضعیت مالی از محصلین مناطق محروم  سطح بالاتری داشته و اولیاء پیگیری داشته اند. ضمنا بررسی های اینجانب شامل گروه علوم انسانی و هنرستان نمی شود و برگرفته از اظهار نظرهای دانش آموزان دو سال آخر دبیرستان در رشته ریاضی و تجربی است.

اضافه کنم که یافته هایم نشان می دهد که متاسفانه دانش آموزان مناطق کم برخوردار و با وضعیت اقتصادی خانوادگی ضعیف به دلیل ضعف اقتصادی نتوانسته اند به رشته تجربی یا ریاضی راه یابند و به ناچار سر از رشته انسانی در آورده اند. البته این مسئله به عنوان دلیل از طرف برخی از دانش آموزان انسانی مطرح می شود و تصورشان این است که با رشته تجربی و ریاضی آینده شغلی بهتری می توانستند داشته باشند که با واقعیت های میدانی هم چندان  سازگار نیست.

برخی دیگر نیز از نبود هنرستان در روستا و شهر کوچک خود گله دارند که در صورت وجود  هنرستان را به رفتن به رشته انسانی در دبیرستان را ترجیح می دادند. کاهش رغبت شرکت در آزمون های آزمایشی خارج از سیستم رسمی مدارس و کاهش فروش کتب کمک آموزشی غیر از دلایل اقتصادی و سایر عوامل تا حدی بیانگر کاهش علاقه به تحصیل است چرا که چشم انداز شغلی مناسبی با داشتن تحصیلات در حد کارشناسی وجود ندارد و ورود به رشته های خاص دانشگاهی هم با وجود رقابت شدید و وجود سهمیه ها کاریست بسیار دشوار.

 از دیدگاه جامعه شناسی

افت رتبه ایران در یادگیری ریاضی و خواندن و نوشتن در آزمون های بین المللی مانند تیمز (TIMSS) و پرلز (PIRLS)  به  ساختارهای اجتماعی فرهنگی و اقتصادی بستگی دارد. در ادامه مهم ترین دلایل جامعه شناختی این افت بررسی می شوند:

۱. تحولات فرهنگی و کاهش ارزش گذاری به مطالعه

• رقابت محتوای دیجیتال با آموزش سنتی:
افزایش استفاده از فضای مجازی و رسانه های سرگرمی محور باعث کاهش زمان و تمرکز کودکان و نوجوانان بر آموزش مفید شده است.
امروزه برای کتاب خواندن باید هر روز صبح زرهی در برابر اشتیاق به چک کردن شبکه های اجتماعی مثل اینستاگرام و  تلگرام و واتساپ و کنترل اخبار بر تن کرد. از طرفی برای جوانان و نوجوانان مبارزه با اشتیاق به گیم و بازی های دیجیتال و آنلاین خود داستانی بس عظیم است لذا باید کتابخوانی به عنوان ایجاد عادت در زندگی روزمره نها ینه شده و از طرف دیگر اعتیاد گرایش به اینترنت و بازی های دیجیتال و شبکه های اجتماعی کاهش یابد که هر دو این امروز نظر اجرایی بسیار مشکل است

• کاهش فرهنگ مطالعه در جامعه:
در دهه های اخیر کتاب خوانی و مطالعه آزاد در میان کودکان نوجوانان و حتی بزرگسالان کاهش یافته است. این مسئله بر مهارت های خواندن و درک مطلب تأثیر منفی گذاشته است.

۲. نابرابری اجتماعی و آموزشی

• شکاف طبقاتی و نابرابری در دسترسی به امکانات آموزشی:
توزیع ناعادلانه منابع آموزشی معلمان متخصص کلاس های تقویتی خارج از مدرسه و زیرساخت ها بین مناطق مختلف (شهری و روستایی یا مناطق مرفه و محروم) منجر به افت کیفیت آموزش برای بخش بزرگی از جامعه شده است. این نابرابری به ضعف در یادگیری علوم پایه مانند ریاضی و خواندن ونوشـتن منجر می شود.

• تمرکز امکانات در مراکز خاص:
مدارس خاص در کلان شهرها بیشتر از مدارس دولتی امکانات دارند که این موضوع باعث می شود اکثریت دانش آموزان به آموزش باکیفیت دسترسی نداشته باشند.

ضمن این که در کلان شهرها اولیا پیگیر یادگیری  ریاضی بالاتر از سطح مدرسه و پایه تحصیلی  و زبان انگلیسی و ورزش و نواختن یک ساز و یادگیری موسیقی فرزندانشان در بخش خصوصی هستند و یا حتی برای این موارد معلم خصوصی در منزل می آورند.

۳. فرهنگ و نگرش عمومی به آموزش

• توجه افراطی به مدرک گرایی به جای مهارت گرایی:
جامعه ایران به جای تأکید بر یادگیری واقعی و مهارت آموزی بیشتر بر دریافت مدرک و نمره تمرکز دارشته است و این نگرش سبب شده دانش آموزان و حتی معلمان به عمق مفاهیم آموزشی توجه کمتری داشته باشند.

• کاهش انگیزه برای یادگیری:
وضعیت اقتصادی و اجتماعی نامناسب می تواند انگیزه دانش آموزان برای یادگیری را کاهش دهد چرا که آن ها آینده ای روشن برای خود نمی بینند.

۴. نقش خانواده و تغییرات سبک زندگی

• ضعف در نقش حمایتی خانواده ها:
تغییرات سبک زندگی و مشغله های اقتصادی والدین باعث شده زمان و توجه کافی برای حمایت از آموزش فرزندان اختصاص داده نشود. همچنین بسیاری از خانواده ها ابزارهای آموزشی مناسب مانند کتاب و منابع آنلاین در اختیار فرزندانشان قرار نمی دهند.

• فشار بیش از حد والدین برای موفقیت در کنکور:
تأکید زیاد بر آزمون کنکور و نادیده گرفتن یادگیری مهارت های پایه تمرکز دانش آموزان را از موضوعات بنیادی مانند ریاضی یا خواندن منحرف می کند.

۵. ساختارهای اجتماعی و روان شناختی مرتبط با آموزش

• تأثیر استرس و فشار روانی بر یادگیری:
دانش آموزان ایرانی تحت فشارهای سنگین برای موفقیت در امتحانات و کنکور قرار دارند. این استرس مداوم توانایی یادگیری و تمرکز آن ها را کاهش می دهد.

• ضعف در مهارت های ارتباطی معلمان:
بسیاری از معلمان به دلیل نبود آموزش های اجتماعی و روان شناختی قادر به برقراری ارتباط مؤثر با دانش آموزان نیستند. این مسئله باعث کاهش انگیزه و علاقه دانش آموزان به یادگیری می شود.

۶. تغییر در ارزش ها و هنجارهای اجتماعی

• کم ارزش شدن علوم پایه در نگاه جامعه:
در سال های اخیر برخی از ارزش های اجتماعی به سمت مشاغل پردرآمد و مهارت های سریعاً قابل اجرا (مانند تجارت یا فناوری های کاربردی) متمایل شده اند. در نتیجه ارزش یادگیری علوم پایه مانند ریاضی کاهش یافته است.

• افزایش بی اعتمادی به نظام آموزشی:
بی اعتمادی خانواده ها و دانش آموزان به کیفیت آموزش رسمی باعث کاهش انگیزه برای یادگیری در مدارس شده است.

۷. مشکلات اقتصادی و تأثیرات آن بر آموزش

• فقر اقتصادی:
خانواده هایی که با مشکلات اقتصادی مواجه اند توان مالی برای تأمین نیازهای آموزشی (مانند کتاب معلم خصوصی یا دسترسی به فناوری های آموزشی) ندارند. این وضعیت بر یادگیری کودکان تأثیر منفی می گذارد.

• اشتغال کودکان و نوجوانان:
در برخی از خانواده ها دانش آموزان مجبور به کار کردن هستند که این موضوع فرصت یادگیری آن ها را محدود می کند.

۸. کاهش سرمایه اجتماعی در آموزش

• ضعف در تعامل بین مدارس خانواده ها و جامعه:
کاهش سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد و همکاری میان خانواده ها معلمان و جامعه باعث تضعیف فرایند یادگیری شده است.

• نبود حمایت اجتماعی از معلمان:
معلمان نیز در جامعه جایگاه مطلوبی ندارند و این مسئله بر انگیزه و عملکرد آن ها تأثیر منفی گذاشته است.

از دیدگاه جامعه شناسی افت رتبه ایران در آزمون های بین المللی حاصل تعامل چندین عامل اجتماعی فرهنگی و اقتصادی است. تقویت نقش خانواده ها بهبود فرهنگ مطالعه کاهش نابرابری ها و ایجاد ارزش اجتماعی برای یادگیری مهارت های پایه می تواند به بهبود این وضعیت کمک کند.

*مدرس ریاضی و روانشناس 

۲۳۳۲۳۳