محلۀ جی؛ از پل شهرستان تا تپه اشرف

نتکانف/اصفهان از هسته های اولیۀ شکل گیری شهر اصفهان، محله جی است که پل شهرستان، مزار خلفای عباسی و تپه اشراف از دیدنی های مهم آن به شمار می آید.

در شهر پُرتاریخ و فرهنگی اصفهان گروه های گردشگری متعددی فعال اند که اگرچه کوچک اند، اما خودجوش و باصفا برای سفر به دل این دیار گام بر می دارند و برای کشف گذشته های دور و نزدیک این شهر دیرین و واله و دلربا می کوشند. در یکی از آخرین روزهای فروردین ماه 1403، همراه شدیم با یکی از همین گروه های گردشگری که مقصدشان پل شهرستان، مزار خلفای عباسی و تپه اشرف بود. اجرای این رویداد گردشگری زیرنظر فرهاد کتیرایی، دانش آموختۀ دکترای جغرافیا، پژوهشگر و برنامه ریز توریسم و ملیکا اکوان، دانش آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات انگلیسی که از راهنمایان رسمی میراث فرهنگی انجام شد.

قدیمی ترین پل تاریخ بر روی زاینده رود

 کتیرایی در آغاز و در حالی که گردشگران در ورودی پل شهرستان ایستاده بودند، گفت: امروز در یکی از قدیمی ترین محلات اصفهان حضور داریم و قرار است به اعماق تاریخ ساسانی و حتی پیش از این دودمان سفر کنیم. بحث های امروز ما، هم تاریخی و هم محله محور است. برخی می گویند، به چه درد می خورد که ما بدانیم در گذشته چه کسانی در این محله یا هر محلۀ دیگر زندگی می کردند، واقعیت این است که دانستن این تواریخ، فرهنگ ها و آگاهی از محلات به معنای درک بخشی از هویت شهری است که ما اکنون در آن زیست می کنیم.

سپس اکوان توضیح داد: ما در کنار پل شهرستان هستیم که نامش به غلط شهرت یافته است. این مکان را در اصل شارستان می نامیدند. شارستان به معنی مرکزبودن بازمی گردد و به این نکتۀ مهم اشاره دارد که در محلۀ فعلی و در روزگاران گذشته شهریتی وجود داشته است. اینجا شهری مدور بوده که شارستان از مرکز آن عبور می کرده است. اینجا را گی و گابا و جی یا جسر حسین هم می گویند. این جسر حسین داستانش به آرامگاه روبه روی پل شهرستان مربوط می شود که به موقع از آن خواهیم گفت.

اکوان با تاکید بر اینکه پایۀ اصلی و قدمت پل شهرستان به دوران ساسانی می رسد، یادآور شد: محله ای که در آن ایستاده ایم، حتی تاریخی کهن تر از ساسانی دارد و آثاری از دوران اشکانی نیز در فاصلۀ کمی از این پل، یعنی تپه اشرف، پیدا شده است. قدیمی ترین پل در شرق اصفهان همین شهرستان است، چنان که کهن ترین پل غرب اصفهان نیز مارنان محسوب می شود. این پل در دوره های مختلف از جمله سلجوقی و ایلخانی مرمت و تغییراتی یافته است.

این راهنما که دانش آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیات انگلیسی است، سپس به شاه نشین پل شهرستان نظر و توصیف کرد: شاه نشین پل خواجو در مرکز آن قرار دارد، اما پل شهرستان در جنوب خود یک شاه نشین دارد. این مسیله به اهمیت پل شهرستان در عبور و مرور شهروندان مربوط می شود. راوندی، مورخ و ادیب، در کتاب «راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق» نیز ضمن اشاره به این پل، می گوید شهرستان مخصوص عبور نظامیان یا اداریان بوده است، اینجا عوارضی دریافت می کردند و کاخ های متعددی نیز وجود داشته. ارتفاع پل 105 متر و عرض آن نیز 5 متر است.

بعد از صحبت های اولیۀ کتیرایی و توضیحات مفصل اکوان به روی پل رفتیم. اکوان بر روی پل و با اشاره به جوی هایی که امروزه پر شده اند و دیگر توخالی نیستند، بیان کرد: پیش تر بر روی این پل جویی روان بود که علت خاص خود را داشت. کشیدن جوی در وسط پل از یک جنبۀ روانی برخوردار بود. گذشتگان باور داشتند که با این ایده موقع نظر به جوی و آب دو طرف پل، دیگر دچار سرگیجه و ترس نمی شوند. این جوی ها تا چند سال پیش هم بود. در دوران جدید معتقدند که جاری شدن آب باران در این جوی ها مانع از تخریب پل می شود. اما به هرحال، امروز دیگر از این جوی های روی پل خبری نیست.

کتیرایی یکی دیگر از راهنمایان بر روی پل و در تایید داده های اکوان که این مکان عوارضی بوده، گفت پل شهرستان به گمرک خانه نیز در منابع شهرت دارد و بعد اظهار کرد: در دوران صفویه کاربرد ویژه ای داشت. این پل در دوران صفویان برای عبور و مرور به سمت شیراز و بازگشت از آن حایز اهمیت بود. مسافران با اسب یا هر وسیلۀ دیگری با عبور از این پل به سمت شیراز می رفتند.

در ادامه، کتیرایی به یکی دیگر از نام های پل شهرستان نظر و خاطرنشان کرد: در منابع، جی هم به این پل می گویند و قدیمی ترین پل روی زاینده رود به شمار می آید. این محله نیز به جی شهرت دارد و هسته های اولیۀ شکل گیری اصفهان است. گفتنی است که این یادگار ساسانی در کنار زاینده رود «پل» است، اما باید بدانیم که به طورکلی دودمان ساسانی به ساختن ابنیۀ مختلف و اتراقگاه در کنار رود و دیگر آب های روان علاقه مند بودند.

سپس از روی پل پایین رفته و روبه روی دهانه های آن ایستادیم. اکوان تعداد این دهانه ها را 12 مورد دانست و چنین توضیح داد: در بالای ستون های پل نیز قوسی هایی به چشم می آید. این قوسی ها برای جلوگیری از تخریب پل با وزش باد و آب ساخته می شد. نامی که بر قوس ها گذاشته اند، موج شکن یا بادشکن است. این قوسی ها از زمان شاپور اول ساسانی به بعد به معماری اصفهان راه یافته اند.

خیابان بازارچه و مزارگاه خلفای عباسی

پس از تکمیل توضیحات پل شهرستان از سوی کتیرایی و اکوان، پیاده به سوی خیابان بازارچه رفتیم تا دربارۀ مزارگاهی که آن دست و روبه روی این پل قرار دارد، بدانیم. کتیرایی در خصوص این مقبره چنین شروع کرد: اینجا تابلوی راهنمایی دارد که نام آرامگاه را امامزاده حسین و ابراهیم معرفی کرده است. اما به گواه منابع تاریخی، این مسیله تصوری نادرست است و در اصل مزاری که می بینید، قبر دو تن از خلفای عباسی است.

کتیرایی با تامل در سرنوشت آن دو خلیفه چنین توصیف کرد: این دو خلیفۀ عباسی به دست اسماعیلیه یا حشاشین که یکی از فرق مذهبی فعال در دوران سلجوقی  بودند، به قتل می رسند و پدر و پسر هم هستند. راشدباللّه و پدرش مسترشدباللّه آن دو خلیفۀ نامدارند که در این مکان آرام گرفته اند. اولی در اصفهان و دومی در قزوین، یعنی مرکز حشاشین ، به قتل می رسد.

سپس دیگر راهنمای گروه یعنی اکوان درباره این مزارگاه گفت: در باب این موضوع که اصلاً چگونه خلفای عباسی که مرکز حکومتشان بغداد بود، سر از اصفهان درآوردند، باید توضیحی بدهم. داستان از این قرار است که حکومت سلجوقی با مرکزیت اصفهان اختلاقات بسیاری با دستگاه خلافت عباسی داشت. عباسیان نیز همواره از قدرت نمایی سلاطین سلجوقی گلایه داشتند. همین موضوع سبب جنگ هایی میان سلاجقه و عباسیان شد که یکی از پیامدهای آن کشیده شدن این خلفا به شهر اصفهان بود، اصفهانی که پایتخت سلجوقی به شمار می رفت. بنای مقبره نیز به همین دوران سلجوقی بازمی گردد.

او سپس با اشاره به کشته شدن این خلفا به دست حشاشین یا اسماعیلیان گفت: حشاشین نیز از مخالفان سرسخت خلافت عباسی بودند که از حضور این دو خلیفه در ایران استفاده کردند و آن ها را به قتل رساندند. مرکز اصلی این فرقه قلعۀ الموت در قزوین بود. وجه تسمیۀ حشاشین یا داروفروش ها نیز به همان منطقه برمی گردد که گیاهان دارویی بسیاری داشت و به نقاط مختلف صادر می شد.

راهنمای دیگر این رویداد گردشگری، یعنی کتیرایی اضافه کرد: برخی از مورخان در انتساب این مقبره به امامزادگان یا خلفای عباسی تشکیک کرده اند. مخالفان انتساب این آرامگاه به خلفای عباسی می گویند، اگر صفویان می دانستند که در این مرکز دو تن از خلفای عباسی آرام گرفته اند، آن را با خاک یکسان می کردند. اما از طرفی می توان گفت صفویه به این مرکز آسیبی نزدند، چون گمان می کردند دو تن امامزاده در آن مدفون هستند. حتی اگر نپذیریم که این مکان محل دفن خلفای عباسی است، در این مسیله شکی نیست که راشد، یکی از خلیفه های عباسی، در محلۀ جی اصفهان کشته شده و آرام گرفته است. اگر اینجا نیست، جای دیگری است در همین اصفهان که نمی دانیم کجاست.

تپه اشرف یا اهرام مصر ایران

سومین یا آخرین مکانی که این برنامۀ گردشگری را کامل کرد، دیدار از تپه اشرف پررمزوراز بود. مسیر رسیدن به تپه اشرف نیز کوتاه بود و پیاده با گروه به سمتش رفتیم. کتیرایی بر بلندای این تپۀ باستانی این گونه آغاز کرد: ما در مکانی ایستاده ایم که در خصوص قدمت و دیرینگی آن هنوز با قطعیت اظهار نظر نشده است.

او سپس افزود: هرچه است، این مکان چنان قدمتی دارد که حتی روایت های افسانه ای به آن نسبت داده اند. برای نمونه، برخی آن را یادگار دوران تهمورث، شاه پیشدادی و اساطیری می دانند. یا برخی آن را به دوران حضرت نوح و زمان کشتی سازی او نسبت می دهند.

این راهنمای گردشگری تاکید کرد: چند سال پیش نیز گوردخمه هایی در این مکان کشف شد که به روزگار اشکانیان آن ها را نسبت می دهند. از نشانه هایی که ثابت می کند مردگان دفن شده در این مکان به سلسلۀ اشکانی یا تاریخ پارت ها بازمی گردند، وجود اسکلت اسب در کنار هرکدام از آن هاست. درواقع، آنان رسم داشتند که بعد از مرگ هر فرد، اگر اسبی داشت، آن را نیز بکشند و همراهش به خاک بسپارند. تپه اشرف به باور برخی در دوران ساسانیان هم رونق داشته است.

این دانش آموختۀ دکترای گردشگری در علت شهرت مکان به تپه اشرف یادآور شد: پس از سقوط صفویه و زمانی که اشرف افغان در اصفهان سکونت یافت، در همین مکان فعلی برای خودش کاخی ساخت. وضعیت کنونی این تپه به خوبی آشکار می کند که کاخ استحکام و عظمتی نداشته است. درواقع، امروزه اصلاً آن را نمی بینیم. اشرف این کاخ را با تخریب کاخی دیگر در سمت پل چوبی و انتقال مصالح آن به این مکان برای خود ساخته بود.

کتیرایی که در برنامه ریزی توریسم نیز فعال است، گفت: یکی از رویدادهای مهم در تاریخ این تپه به قرن چهارم یا دقیق ترش به سال 350 هجری قمری بازمی گردد. در این تاریخ، بر اثر برخی حفاری ها اتاقکی نمایان می شود که در آن تعداد فراوانی کتاب بوده است. کتاب ها با خطی ناشناس و منسوب به دوره های بسیار قدیمی بوده اند که نمی توانند آن ها را بخوانند، اما حدس می زنند که دربارۀ علم نجوم باشند.

او سپس دربارۀ جنس کاغذها چنین بیان کرد: جنس کاغذ این کتب از درخت خدنگ بوده است. بخشی از این کتاب ها که بوی بسیار متعفنی هم می دادند در همین مکان از بین می برند. اما شماری دیگر را به بغداد، پایتخت عباسیان، با شتر انتقال می دهند.

کتیرایی خاطرنشان کرد: تپه اشرف در دوره های مختلف داستان های خاص خود را داشته و حتی یکی از متفکرین آن را با اهرام مصر مقایسه کرده و گفته است اگر مصری ها اهرام را دارند، ما در ایران و در شهر اصفهان تپه اشراف را داریم.

بعد از آن از قلعۀ سارویه گفت و چنین توضیح داد: دژ سارویه نیز در نزدیکی آن بوده، اما در خود تپه اشرف نبوده است. یا در نهایت با قطعیت نمی توان گفت که خود دژ در این مکان قرار داشته. سارویه از ساروج شکل گرفته بود و به ترکیب سه عنصر خاک و آهک و خاکستر اشاره داشت.

این پژوهشگر به گمنامی تپه اشراف حتی بین مردم اصفهان اشاره و اظهار کرد: متاسفانه خیلی ها نام و نشانی از تپه اشرف نمی دانند. اما این تپه اهمیت تاریخی بسیاری دارد. حتی مدتی به پاتوق معتادان و خوابگاه افراد بی خانمان تبدیل شده بود یا موتورسواران هنوز هم برای اجرای حرکات نمایشی به اینجا می آیند.

پایان خبر نتکانف